L'Islanda (islandese : Ísland) hè un paese isulanu nurdincu situatu in l'Atlanticu Nordu, incù una pupulazioni di 364134 abitanti è una superficia di 103000 km quatrati, ciò chì ni faci u paesi u menu pupulatu d'Auropa.[1] A capitala è a più grandi cità hè Reykjavík. Reykjavik è i so circondi, in u mezupunenti di u paesi, accoglini più di i dui terzi di a pupulazioni. L'Islanda hè vulcanicamenti è giulugicamenti attiva. L'internu di u paesi hè custituitu di un altupianu carattarizatu da campi di rena è di lava, muntagni è ghjacciai, è numarosi vadini ghjaciarii si lampani in u mari à traversu i bassi terri. L'Islanda hè riscaldata da u Gulf Stream ed hà un clima timparatu, malgradu una latitudina alta ghjustu à u stiriori di u chjerchju articu. A so alta latitudina è a so influenza marina facini ch'è l'istatini fermani freschi, a maiò parti di l'isuli di l'arcipelagu avendu un clima pulariu.

Republica d'Islanda
Lýðveldið Ísland
Bandera Blasone
Mottu: '

Lingue ufficiali Islandese
Capitale Reykjavík  (119.900 ab. / 2008)
Pulitica
Forma di guvernu Republica parlamentare
Presidente Guðni Th. Jóhannesson
Primu ministru Jóhanna Sigurðardóttir
Indipendenza 14 di ghjugnu 1944 dà a Danimarca


Superficia
Tutale 102.775 km²
Acque 2,7 %
Pupulazione
Tutale 332.529 (2016) ab.
Densità 3,2 ab./km²
Geografia
Cuntinente Europa
Fusu orariu +0 UTC
Ecunumia
Muneta Curona islandese (ISK)


Energia
Varie
Duminiu internet .is
Indicativu telefonicu +354
Siglu autom.
Innu
Festa naziunale 17 di ghjugnu

Siont'è l'anzianu manuscrittu Landnámabók, a culunisazioni di l'Islanda hà cuminciatu in u 874 dopu à G.-C., quandu u capu nurvegesu Ingólfr Arnarson hè divintatu u prima culonu pirmanenti di l'isula. In cori di i seculi siguenti, i Nurvegesi, è in una minima misura l'altri Scandinavi, ani emigratu in Islanda, appurtendu incun eddi i schiavi o i servi d'urighjini gaelica.

Siont'è l'anzianu manuscrittu Landnámabók, a culunisazioni di l'Islanda hà cuminciatu in u 874 dopu à G.-C., quandu u capu nurvegesu Ingólfr Arnarson hè divintatu u prima culonu pirmanenti di l'isula. In cori di i seculi siguenti, i Nurvegesi, è in una minima misura l'altri Scandinavi, ani emigratu in Islanda, appurtendu incun eddi i schiavi o i servi d'urighjini gaelica.

L'isula hè stata guvirnata com'è una cumunità indipindenti sottu à l'Althing, una di i più anziani assemblei lighjislativi di u mondu. Dopu à un periudu di ribugli civili, l'Islanda hà accedutu à a duminanza nurvegesa à u seculu XIII. U stabilimentu di l'Unioni di Kalmar in 1397 hà riunitu i riami di Nurvegia, di u Danimarca è di Svezia. L'Islanda hà dunqua suvitatu l'intigrazioni di a Nurvegia in 'ss'unioni, passendu sottu à a duminazioni danesa dopu à a sicissioni di a Svezia da l'unioni in u 1523. Bench'è u riamu danesu aghji intraduttu u luteranesimu incù forza in u 1550, l'Islanda hè firmata un tarritoriu mezu culuniali alluntanatu in qualessu l'istituzioni è l'infrastrutturi danesi lucicavani da a so assenza.

In seguitu à a Rivuluzioni francesa è i guerri nabulionichi, a lotta par l'indipendenza di l'Islanda hà pigliatu forma ed hà culminatu incù l'indipendenza in u 1918 è u fundamentu di una ripublica in u 1944. Bench'è u so parlamentu (Althing) sii statu suspesu da u 1799 à u 1845, a ripublica isulana hà avutu u meritu di mantena u più parlamentu anzianu di u mondu.

Sinu à u XXu seculu, l'Islanda s'hè largamenti appughjata annantu à a pesca è l'agricultura di sustintamentu. L'industrialisazioni di a pesca è l'aiutu di u pianu Marshall dopu à a Siconda Guerra mundiali ani arricatu a prusperità è l'Islanda hè divintata una di i più nazioni ricchi è i più sviluppati di u mondu. In u 1994, hè divintata membru di u Spaziu ecunomicu auropeu, ciò chì hà parmissu di diversificà di più l'ecunumia in i sittori tali a finanza, a biutecnulugia è l'industria manufatturiera.

L'Islanda hà un'ecunumia di marcatu incù una fiscalità abbastanza debuli, paragunata à altri paesi di l'OCDE, è ancu u tassulu di sindicalisazioni u più altu à u mondu. Disponi di un sistemu di prutizzioni suciali nurdinca chì offri i curi di saluta univirsali è un insignamentu supiriori à i so citatini. L'Islanda hè bedda classificata in termini di stabilità ecunomica, dimucratica è suciali, è ancu d'ugualità, piazzendu si à i ghjorna d'oghji à u terzu rangu mundiali par a ricchezza media par adultu. In u 2018, hè stata classificata sestu paesi u più sviluppatu à u mondu da l'indiziu di sviluppu umanu di i Nazioni uniti, è si classificheghja prima siont'è l'indiziu mundiali di a paci (Global Peace Index). L'Islanda funziuneghja guasgi intiriamenti grazia à l'energii rinnuvevuli.

Duramenti toccu da a crisa finanziaria mundiali, l'insemu di u sistemu bancariu di u paesi hà cunnisciutu un faddimentu d'uttrovi 2008, caghjunendu una gravi diprissioni, i ribugli pulitichi impurtanti, u cunflittu Icesave è l'instaurazioni di cuntrolli di i capitali. Certi banchieri sò stati imprighjunati. Dapoi tandu, l'ecunumia hà cunnisciutu una ripresa significativa, in grandi parti grazia à u sviluppu di u turisimu.

A cultura islandesa hè fundata annantu à l'eredità scandinava di a nazioni. A maiò parti di l'Islandesi sò i discindenti di culoni nurdinchi è gaelichi. L'islandesu, una lingua germanica di u Nordu, fala da u vechju Norse uccidentali ed hè strittamenti liatu à u faruesu. U patrimoniu culturali di u paesi cumprendi a cucina islandesa tradiziunali, a litteratura islandesa è i saga medievali. L'Islanda hà a più pupulazioni chjuca di tutti i membri di l'OTAN ed hè u solu paesi senza armata pirmanenti, incù i vardii appena armati.

Etimulugia mudificà

 
I Nurvegesi sbarchendu in Islanda - una ripprisintazioni di u seculu XIXu da Oscar Wergeland.

I Saghi di l'Islandesi dicini ch'è un Nurvegesu chjamatu Naddodd (o Naddador) hè statu u prima Norseman à ghjunghja in Islanda, è à u seculu IX, l'hà chjamata Snæland o "terra di nevi" parchì ci era a nevi. Dopu à Naddodd, u Svidesu Garðar Svavarsson ci hè ghjuntu, è l'isula hè tandu statu chjamata Garðarshólmur, ciò chì significheghja l'isula di Garðar.

Po vensi un Vichingu chjamatu Flóki Vilgerðarson. A so figliola s'annigò par istrada, po u so bistiamu morsi di fami. I saghi contani ch'è u Flóki, piuttostu scuraghjitu, hè cuddatu annantu à una muntagna ed hà vistu un fiordu (Arnarfjörður) pienu à iceberg, ciò chì l'hà purtatu à dà à l'isula u so nuveddu nomu attuali. L'idea ch'è i culoni vichinghi d'Islanda ani sceltu 'ssu nomu par scuraghjiscia a culunisazioni eccessiva di a so isula virdicanti hè un mitu.

Storia mudificà

874 - 1262 : Culonia è Commonwealth mudificà

 
Ingólfr Arnarson (in islandesu mudernu : Ingólfur Arnarson), u prima culonu scandinavu pirmanenti

Siont'è Landnámabók è Íslendingabók, i frati cunnisciuti sottu à u nomu di Papar ani campatu in Islanda innanzi à a ghjunta di i culoni scandinavi, prubabilamenti membri di una missioni ibernu-scuzzesa. I scavi archiulogichi ricenti ani svilatu i ruvini di una capanna à Hafnir, annantu à a penisula di Reykjanes. A datazioni à u carboniu indicheghja ch'è edda hè stata abbandunata trà 770 è 880 21. In u 2016, l'archiuloghi ani scupartu una longa casa à Stöðvarfjörður chì hè statu datata da 800.

L'espluratori vichingu svidesu Garðar Svavarsson hè statu u prima à cunturnà l'Islanda in u 870 è à stabiliscia ch'eddu si trattava di un'isula. Ci hè statu mentri l'invernu ed hà custruitu una casa in Húsavík. Garðar hè partitu l'istati dopu ma unu di i so omini, Náttfari, hà dicisu di firmà ci incù dui schiavi. Náttfari si stallò in ciò ch'eddu hè avà cunnisciutu sottu à u nomu di Náttfaravík ed eddu è i so schiavi divintàni i primi risidenti pirmanenti di l'Islanda.

U capu nurvegesu Ingólfr Arnarson hà custruitu a so prubità in l'attuali Reykjavík in u 874. Ingólfr hè statu suvitatu da numarosi altri culoni emigrati, par u più Scandinavi è i so schiavi, frà i quali mori erani irlandesi o scuzzesi. In u 930, a maiò parti i terri cultiveuli di l'isula erani stata rivindicati. L'Althing, un'assemblea lighjislativa è ghjudiziaria, hè statu criata par rigulamintà u Commonwealth islandesu. A mancanza di terri cultiveuli hà dinò datu un'impulsu à a culunisazioni di u Gruinlandia à parta da u 986. U periudu di 'ssi primi impiantazioni hà cuincidutu incù u periudu caldu di u Medievu, induva i tampiraturi erani simili à quiddi di u principiu di u XXu seculu 28. À quidda ebbica, circa 25% di l'Islanda era cuparta à furesti, contru à 1% à i ghjorna d'oghji. U cristianesimu hè statu aduttatu par cunsensu versu 999-1000, bench'è u paganisimu scandinavu aghji parsistutu frà certi sigmenti di a pupulazioni mentri uni pochi di anni.

U Medievu mudificà

 
Ósvör, una ripruduzioni di un anzianu avampostu di pesca à u stiriori di Bolungarvík

U Commonwealth islandesu hà duratu sinu à u XIIIu seculu, quandu u sistemu puliticu cuncipitu da i primi culoni s'hè svilatu incapaci di fà fronti à u puteri criscenti di i capi islandesi. I lotti interni è i ribugli civili di l'ebbica di i Sturlungs ani cunduttu à a signatura di l'Anziana Cunvinzioni in u 1262, chì hà missu fini à u Commonwealth ed hà fattu passà l'Islanda sottu à a curona nurvegesa. A pussidimentu di l'Islanda hè passata da u Riamu di Nurvegia (872 - 1397) à l'Unioni Kalmar in u 1415, quandu i riami di Nurvegia, di u Danimarca è di Svezia sò stati uniti. Dopu à u dissulvimentu di l'unioni in u 1523, hè firmata una dipindenza nurvegesa, fendu parti di u Danimarca-Nurvegia.

I terri sterili, l'eruzioni vulcanichi, a disfuristazioni è un clima spiitatu ani resu a vita difficiuli in una sucità induva u sustintamentu dipindia guasgi intiriamenti di l'agricultura. A pesta nera hà toccu l'Islanda à dui volti, prima in u 1402-1404, eppo dopu in u 1494-1495, a prima epidemia avendu tombu 50% à 60% di a pupulazioni è a siconda 30% à 50%.

A riforma è u principiu di u periudu mudernu mudificà

Versu a mità di u XVIu seculu, in u quatru di a Riforma prutistanti, u rè Cristianu III di u Danimarca hà cuminciatu à impona u luteranesimu à tutti i so sughjetti. Jón Arason, l'ultimu vescu cattolicu di Hólar, fù scapatu in u 1550 à tempu à dui di i so figlioli. U paesi hè dopu divintatu ufficialmenti luterianu è u luteranesimu hè dapoi firmatu a riligioni duminanti.

 
Una carta di l'Islanda publicata à u principiu di u 17u seculu da Gerardus Mercator

À i XVIIu è XVIIIu seculi, u Danimarca hà impostu siveri ristrizzioni cummirciali à l'Islanda. I sciaguri naturali, in particulari l'eruzioni vulcanichi è i malatii, ani cuntribuitu à a calata di a pupulazioni. I pirati di parechji paesi, frà i quali a Costa di Barbaria, ani fattu l'incursioni in i culonii custieri islandesi è ani toltu la ghjenti par turrà li in schiavitù. Una grandi epidemia di varghjolu à u 18u seculu hà tombu à l'incirca un terzu di a pupulazioni. In u 1783, u vulcanu Laki hè intrutu in eruzioni, incù l'effetti divastadori. In l'anni chì ani suvitatu l'eruzioni, cunnisciuta sottu à u nomu di Mist Hardships (in islandesu : Móðuharðindin), più di a mità di u bistiamu di u paesi si n'hè mortu. À l'incirca un quartu di a pupulazioni si n'hè mortu di fami à u mumentu di a caristia chì hà suvitatu.

1814 - 1918 : Muvimentu d'indipendenza mudificà

In u 1814, in seguitu à i guerri nabulionichi, u Danimarca-Nurvegia hè divisu in dui riami distinti da u trattatu di Kiel, ma l'Islanda ferma una dipindenza danesa. Tuttu à longu à u XIXu seculu, u clima di u paesi hà cuntinuatu à raffrità si, ciò chì hà incausatu un'emigrazioni massiccia versu u Nuveddu Mondu, in particulari versu a rigioni di Gimli, à u Manitoba, à u Canada, ch'è a parsona chjamava calchì volta a Nova Islanda. Circa 15000 parsoni ani emigratu, annantu à una pupulazioni tutali di 70000 abitanti.

Una cuscenza naziunali hè nata in a prima mità di u XIXu seculu, ispirata da l'idei rumantichi è naziunalisti di l'Auropa cuntinintali. Un muvimentu d'indipendenza islandesu hà pigliatu forma in l'anni 1850 sottu à a dirizzioni di Jón Sigurðsson, annantu à u basamentu di u naziunalisimu islandesu nascenti ispiratu da u Fjölnismenn è altri intillettuali islandesi furmati à u Danimarca. In u 1874, u Danimarca hà accurdatu à l'Islanda una custituzioni è un rigimu internu limitatu. Hè statu allargata in u 1904, è Hannes Hafstein hè statu u prima ministru islandesu di u cabinettu danesu.

1918 - 1944 : l'indipendenza è u Riamu d'Islanda mudificà

 
U HMS Berwick hà dirighjitu l'invasioni britannica in Islanda

L'Attu d'unioni danesu-islandesu, un accordu incù u Danimarca firmatu u 1ima dicembri 1918 è valevuli par 25 anni, hà ricunnisciutu l'Islanda com'è un Statu pienamenti suvranu è indipindenti in un'unioni parsunali incù u Danimarca. U guvernu islandesu hà stabilitu un'ambasciata à Copenhagen ed hà chertu à u Danimarca di accupà si in nomu soiu di certi quistioni di difesa è d'affari stranieri, sottu à riserva di cunsultazioni incù l'Althing. L'ambasciati danesi in u mondu sanu inarburavani dui stemmi è dui banderi : quiddi di u Riamu di u Danimarca è quiddi di u Riamu d'Islanda. A situazioni ghjuridica di l'Islanda hè divintata paragunevuli à quidda di i paesi appartinendu à u Commonwealth di i Nazioni, com'è u Canada chì a so suvrana hè a righjina Elizabeth II.

Mentri a Siconda Guerra mundiali, l'Islanda s'hè cunghjunta à u Danimarca par affirmà a so neutralità. Dopu à l'accupazioni tedesca di u Danimarca u 9 di aprili 1940, l'Althing hà rimpiazzatu u rè da un righjenti ed hà dichjaratu ch'è u guvernu islandesu pigliaria u cuntrollu di a so difesa probbia è di i so affari stranieri. Un mesi più tardi, i forzi armati britannichi ani lanciatu l'uparazioni Fork, l'invasioni è l'accupazioni di u paesi, viulendu cusì a neutralità islandesa. In u 1941, u guvernu islandesu, amicu di a Grandi Brittagna, hà invitatu i Stati Uniti, tandu neutri, à piglià in carica a so difesa affinch'è a Grandi Brittagna possi apradà i so truppi in altrò.

1944 - prisenti : Ripublica d'Islanda mudificà

 
I navi britannichi è islandesi entrini in inticciu in l'uceanu Atlanticu mentri i guerri di u boccalà (a navi islandesa hè ripprisintatu à mani manca ; a navi britannica à mani dritta)

U 31 di dicembri 1943, l'Attu d'Unioni danesu-islandesu hè scadutu dopu à 25 anni. À parta da u 20 di maghju 1944, l'Islandesi ani vutatu à u mumentu di un plebiscitu di quattru ghjorna annantu à l'oppurtunità di dà fini/finu à l'unioni parsunali incù u Danimarca, di abuliscia a munarchia è di stabiliscia una ripublica. L'Islanda hè ufficialmenti divintata una ripublica u 17 di ghjugnu 1944, incù Sveinn Björnsson com'è prima presidenti.

In u 1946, i forzi di difesa americani alliati ani chittatu l'Islanda. A nazioni hè ufficialmenti divintata membru di l'OTAN u 30 di marzu 1949, par mezu à contruversii è summossi interni. U 5 di maghju 1951, un accordu di difesa hè stata firmatu incù i Stati Uniti. I truppi americani sò vultati in Islanda sottu à u nomu di Forza di difesa islandesa, è ci sò firmati mentri a durata sana di a guerra freta. I Stati Uniti ani ritiratu i so ultimi forzi u 30 di sittembri 2006.

L'Islanda hà pruspiratu mentri a Siconda Guerra mundiali. U dopuguerra hè statu suvitatu subitu subitu da una crescita ecunomica sustanziali, tirata da l'industrialisazioni di l'industria di a pesca è u prugramma di u pianu Marshall americanu, grazia à u quali l'Islandesi ani ricivutu u più grandi aiutu par abitanti di tutti i paesi auropei (209 dullari, i Paesi Bassi, scimpiati da a guerra, ghjungnendu in siconda pusizioni incù 109 dullari).

L'anni 1970 sò stati marcati da a guerra di u boccalà - parechji liti incù u Regnu Unitu cuncirnendu l'estinsioni di i limiti di pesca di l'Islanda à 200 nmi (370 km) à a larga di i costi. L'Islanda hà accoltu un vertici à Reykjavík in u 1986 trà u presidenti americanu Ronald Reagan è u prima ministru suvieticu Mikhaïl Gorbatchev, in u corsu di u quali ani pigliatu i misuri impurtanti à u scopu di u disarmamentu nucleari. Uni pochi di anni più tardi, l'Islanda hè divintata u prima paesi à ricunnoscia l'indipendenza di l'Estunia, di a Lettunia è di a Lituania à u mumentu di a so siparazioni da l'URSS. Tuttu à longu à l'anni 1990, u paesi hà allargatu u so rollu internaziunali ed hà sviluppatu una pulitica stranieri uriintata versu i causi umanitarii è u mantinimentu di a paci. In 'ssu scopu, l'Islanda hà furnitu aiutu è spirtizia à diversi intarventi dirighjiti da l'OTAN in Bosnia, à u Kosovo è in Iraccu.

L'Islanda hà righjuntu u Spaziu ecunomicu auropeu in u 1994, dopu chì l'ecunumia fussi stata mori diversificata è liberalizata. I rilazioni ecunomichi internaziunali si sò dinò intinsificati dopu à 2001, quandu i banchi islandesi dirigulamintati di pocu ani cuminciatu à aumintà à l'ingrossu u so debitu stiriori, cuntribuiscendu à una crescita di 32% di u rivinutu naziunali rozu di l'Islanda trà 2002 è 2007.

Boom è crisa ecunomica mudificà

Da u 2003 à u 2007, dopu à a privatisazioni di u sittori bancariu sottu à u guvernu di Davíð Oddsson, l'Islanda s'hè uriintata versu un'ecunumia basata annantu à i sirvizii bancarii d'invistimentu è finanziarii internaziunali. Hè prestu divintata unu di i paesi i più prusperi u mondu ma hè statu duramenti tuccata da una crisa finanziaria maghjori. 'Ssa crisa hà inghjinnatu a più grandi migrazioni d'Islanda dapoi 1887, incù un'emigrazioni netta di 5000 parsoni in u 2009. L'ecunumia islandesa s'hè stabilita sottu à u guvernu di Jóhanna Sigurðardóttir, ed hà cunnisciutu una crescita di 1,6% in 2012. U Partitu di l'indipendenza di centru hè statu ricunduttu à u puteri in cualizioni incù u Partitu prugressistu à u mumentu di l'alizzioni di 2013. L'anni dopu, l'Islanda hà cunnisciutu un sviluppu di u turisimu, u paesi essendu divintatu una distinazioni di vacanzi pupulari. In u 2016, u Prima ministru Sigmundur David Gunnlaugsson hà dimissiunatu dopu à essa statu implicatu in u scandalu di i Carti di u Panama. L'alizzioni anticipati di 2016 ani sfuciatu à a furmazioni di un guvernu di cualizioni di dritta cumpostu di u Partitu di l'indipendenza, di u Partitu di a riforma è d'Avvena radiosu. 'Ssu guvernu hè cascatu quandu Avvena migliori hà chittatu a cualizioni par causa di un scandalu implichendu a lettara di sustegnu di u babbu di Bjarni Benediktsson, tandu Prima ministru, à un dilinquenti sissuali di ziteddi. L'alizzioni anticipati d'uttrovi 2017 ani purtatu à u puteri una nuvedda cualizioni cumposta di u Partitu di l'indipendenza, di u Partitu prugressistu è di u Muvimentu di manca, dirighjita da Katrín Jakobsdóttir.

Giugrafia mudificà

 
Carta topografica generali

L'Islanda hè à a cunghjunzioni di l'uceani Atlanticu Nordu è Articu. L'isula principali hè situata sana sana à u sudu di u chjerchju articu, chì passa da a piccula isula islandesa di Grímsey à a larga di a costa nordu di l'isula principali. U paesi si situeghja trà i latitudini 63 è 68 Nordu, è i longitudini 25 è 13 Punenti.

L'Islanda hè più prossima da l'Auropa cuntinintali ch'è di l'America Subrana cuntinintali, bench'è edda fussi a più prossima da u Gruinlandia (290 km, 180 mezu), un'isula d'America di u Nordu. L'Islanda hè di solitu inchjusa in l'Auropa par i mutivi giugrafichi, storichi, pulitichi, culturali, linguistichi è pratichi. Giulugicamenti, l'isula cumprendi i parti di i dui placchi cuntinintali. I più terri prossimi in Auropa sò l'isuli Faroe (420 km), l'isula Jan Mayen (570 km), i Shetland è l'Ebridi stiriori (circa 740 km) è u cuntinenti scuzzesu è l'Urcadi (circa 750 km). A più parti prossima da l'Auropa cuntinintali hè a Nurvegia cuntinintali, à circa 970 km, quandu inveci l'America Subrana cuntinintali hè à 2070 km, à l'estremità nordu di u Labrador.

L'Islanda hè a 18a più grandi isula di u mondu, è a siconda più grandi isula d'Auropa dopu à a Grandi Brittagna. (l'isula d'Irlanda hè a terza.) l'isula principali hà una superficia di 101826 km quatrati, ma a superficia tutali di u paesi hè di 103000 km quatrati, frà iquali 62,7% di tundra. Una trintina d'isuli minori si trovani in Islanda, frà i quali l'isuli Grímsey è Vestmannaeyjar, pocu pupulati. I lavi è i ghjacciai coprini 14,3% di a so suparficia, frà i quali solu 23% sò cuparti à vegetazioni. I più grandi lavi sò a cistarra di Þórisvatn (83 - 88 km quatrati) è quiddu di Þingvallavatn (82 km quatrati). L'altri lavi impurtanti sò quiddi di Lagarfljót è di Mývatn. Jökulsárlón hè u più lavu fondu, incù 248 metri.

Giulugicamenti, l'Islanda faci parti di a dursali meza atlantica, una dursali longu à a quali a crosta uceanica si sparghji è forma una nuvedda crosta uceanica. 'Ssa parti di a dursali meza oceanica hè situata sopra à un pinnacciulu manteddicu, ciò chì faci ch'è l'Islanda hè sottuaeria (sopra à a suparficia di u mari). A dursali marca a fruntiera trà i placchi eurasiana è nordamericana, è l'Islanda hè statu criata da rifting è accrizioni da u vulcanisimu longu à a dursali.

Numarosi fiordi puntighjeghjani u litturali islandesu, longu di 4970 km, induv'eddi si trovani dinò a maiò parti di i culonii. L'internu di l'isula, i Highlands d'Islanda, hè una cumbinazioni freta è inabitevuli di rena, di muntagni è di campi di lava. I principali cità sò a capitala Reykjavík, è ancu i cità piriferichi di Kópavogur, Hafnarfjörður è Garðabær à prussimità di Reykjanesbær induv'eddu si trova l'aeruportu internaziunali, è a cità d'Akureyri in u nordu di l'Islanda. L'isula di Grímsey, annantu à u chjerchju articu, cunteni a più abitazioni sittentriunali di l'Islanda, quandu inveci Kolbeinsey cunteni u più puntu sittentriunali di l'Islanda 64. L'Islanda pussedi trè parchi naziunali : u paesi hè cunsidaratu com'è un paesi " assà efficenti " infatti di prutizzioni di l'ambienti, apposta chì eddu hè statu classificatu 13u in l'indiziu di pristazioni ambiintali di l'università di Yale in u 2012.

Giulugia mudificà

 
U Geysir in eruzioni in a vaddi di Haukadalur, u più anzianu geyser cunnisciutu in u mondu
 
Gullfoss, una piscia d'acqua emblematica di l'Islanda
 
Spiaghja di rena nera incù a vista versu Dyrhólaey

Terra giulugicamenti ghjovana, l'Islanda hè a sprissioni suparficiali di l'Altupianu islandesu, una grandi pruvincia ignea chì s'hè furmata in seguitu à u vulcanisimu di u puntu caldu di l'Islanda è longu à a dursali meza atlantica, quist'ultima attravirsendu la di parti in parti. Quissa significheghja ch'è l'isula hè assà attiva giulugicamenti incù numarosi vulcani, frà i quali l'Hekla, l'Eldgjá, u Herðubreið è l'Eldfell. L'eruzioni vulcanica di Laki in u 1783-1784 hà pruvucatu una caristia chì hà tombu vicinu à un quartu di a pupulazioni di l'isula, ed hà fattu appariscia i nivuli di polvara è di nebbia annantu à a maiò parti di l'Auropa è ancu certi parti di l'Asia è di l'Africa mentri parechji mesa, ed hà affittatu u clima in altri rigioni.

L'Islanda pussedi numarosi geyser, frà i quali u Geysir, da induva a parola inglesa hè dirivata, è u celebru Strokkur, chì entri in eruzioni ogni 8-10 minuti. Dopu à una fasa d'inattività, u Geysir hà ricuminciatu à entra in eruzioni dopu à una seria di terramuti in u 2000. Dipoi tandu, Geysir hè divintatu più zittu è ùn entri micca à spessu in eruzioni.

Grazia à a dispunibilità generalizata di l'energia giutermica è à u sfruttamentu di numarosi vadini è pisci d'acqua par l'idroelettricità, a maiò parti di l'abitanti ani accessu à l'acqua calda, u scaldamentu è l'elittricità à bassu prezzu. L'isula hè par u più cumposta di basaltu, una lava à debuli tinori in silicia assuciata à un vulcanisimu effusivu, com'eddu hè successu dinò à Hawaii. L'Islanda, eppuri, pussedi una varietà di tipi vulcanichi, frà i quali bon parechji pruducini i lavi più evuluati tali a riulita è l'andesita. L'Islanda conta i cintunari di vulcani incù circa 30 sistemi vulcanichi attivi.

Surtsey, una di i più ghjovani isuli di u mondu, faci parti di l'Islanda. Battizata siont'è Surtr, s'hè inalzata sopra à l'uceanu à u mumentu di una vigata d'eruzioni vulcanichi trà u 8 di nuvembri 1963 è u 5 di ghjugnu 1968. Soli i scentifichi chì facini i ricerchi annantu à a crescita di a vita nuvedda sò auturizati à visità l'isula.

U 21 di marzu 2010, un vulcanu à Eyjafjallajökull, in u sudu di l'Islanda, hè intrutu in eruzioni par a prima volta dapoi 1821, furzendu 600 parsoni à fughja i so casi. Altri eruzioni, u 14 di aprili, ani furzatu i cintunari di parsoni à abbandunà i so casi. U nivulu di cennari vulcanichi chì ni hà risultatu hà caghjunatu una pirturbazioni maghjori di i viaghji aerii in Auropa.

Un'antra grandi eruzioni s'hè prudutta u 21 di maghju 2011. Si trattava tandu di u vulcanu Grímsvötn, situatu sottu à u ghjacciu spessu di u più grandi ghjacciaiu d'Auropa, u Vatnajökull. U Grímsvötn hè unu di i più vulcani attivi d'Islanda, è 'ss'eruzioni hè stata mori più putenti ch'è quidda di l'Eyjafjallajökull in u 2010, incù i cennari è a lava prugittati à 20 km in l'atmusfera, criendu un grossu nivulu.

A più altitudina alta par l'Islanda hè indicata com'è essendu di 2110 metri à Hvannadalshnúkur.

Clima mudificà

 
U ghjacciaiu Eyjafjallajökull, unu di i ghjacciai d'Islanda i più chjuchi

U clima di a costa islandesa hè sottarticu. U currenti caldu di l'Atlanticu Nordu assicureghja i tampiraturi annuali di solitu più alti ch'è in a maiò parti di i posti di latitudina simili in u mondu. Frà i rigioni di u mondu chì ani un clima simili, si trova l'isuli Aleutini, a penisula di l'Alaska è a Terra di Focu, bench'è 'ssi rigioni fussini più prossimi da l'equatori. Malgradu a so prussimità incù l'Articu, i costi di l'isula fermani libari di ghjacciu mentri l'invernu. L'incursioni ghjaciarii sò rari, l'ultima avendu avutu locu annantu à a costa nordu in u 1969.

U clima varieghja trà i diffarenti parti di l'isula. In generali, a costa sudu hè più calda, più umita è più vintosa ch'è u nordu. L'alti terri cintrali sò a più parti freta di u paesi. I rigioni interni bassi di u nordu sò i più aridi. I caduti di nevi d'invernu sò più friquenti in u nordu ch'è in u sudu.

A più tampiratura di l'aria alta arrighjistrata era di 30,5°C (86,9°F) u 22 di ghjugnu 1939 à u Teigarhorn, annantu à a costa sudestu. A più tampiratura bassa hè stata di -38C° (-36,4F°) u 22 di ghjinnaghju 1918 à Grímsstaðir è Möðrudalur, in i fondi di u nordestu. I provi maestri di tampiratura par Reykjavík sò di 26,2C° (79,2°F) u 30 di lugliu 2008, è di -24,5°C (-12,1°F) u 21 di ghjinnaghju 1918.

Flora mudificà

Fitugiugraficamenti, l'Islanda apparteni à a pruvincia artica di a rigioni circumbureali in senu à u riamu bureali. Circa i trè quarti di l'isula sò spruvisti di vegetazioni ; a vegetazioni hè par u più custituita di pratulini, chì sò rigularamenti pasciuti da u bistiamu. U più arburi cumunu in Islanda hè u vitullu di u nordu (Betula pubescens), chì furmava in tempi di una volta i furesti annantu à parti assà di l'Islanda, è ancu i tremuli (Populus tremula), i rowans (Sorbus aucuparia), i ghjinepari cumuni (Juniperus communis) è altri arburi più chjuchi, par u più salici.

Quandu l'isula hè stata culunizata par a prima volta, era largamenti buscosa, incù circa 3% di i terri cuparti à arburi. À a fini di u XIIu seculu, Ari u Savviu a discrivia in l'Íslendingabók com'è "buscosa da a muntagna à u cantu di u mari". U stabilimentu umanu pirmanenti hà disturbatu assà l'ecusistema isulatu di terri vulcanichi smilzi è a diversità limitata di i spezii. I furesti sò stati mori sfruttati in u corsu di i seculi par u legnu di scaldamentu è u legnu d'opara. A disfuristazioni, u pighjuramentu di u clima mentri a piccula ità ghjaciaria è u soprapasciali da i muntona impurtati da i culoni ani addistratu una perdita di u stratu cultivevuli dannifica datu l'erusioni. Oghji, numarosi sfruttamenti agriculi sò stati abbandunati. I trè quarti di i 100000 km quatrati di l'Islanda sò tocchi da l'erusioni di i terri, 18000 km quatrati, sufficintamenti gravi par renda a terra impussibuli da cultivà. Soli uni pochi di picculi pupulamenti di vitulli esistini oghji in i riservi isulati. A piantazioni di nuveddi furesti hà fattu crescia u numaru d'arburi, ma u risultatu ùn hè micca paragunevuli à quiddu di i furesti d'urighjini. U più grandi arburi d'Islanda hè un ghjaddicu rossu (picea abies) di Sitka piantatu in u 1949 à Kirkjubæjarklaustur ; hè statu misuratu à 25,2 metri in u 2013.

Fauna mudificà

 
A volpi artica hè u solu mammiferu terraniu indigenu in Islanda ed era u solu mammiferu terraniu innanzi à a ghjunta di l'essari umani
 
Un muntonu islandesu
 
Un cavaddu islandesu

U solu mammiferu terraniu indigenu à a ghjunta di l'omu era a volpi artica, chì era ghjuntu annantu à l'isula à a fini di u periudu ghjaciariu, marchjendu annantu à u mari cutratu. In schersi uccasioni, i topi pinnuti sò stati traspurtati annantu à l'isula incù i venti, ma ùn sò micca stati capaci di ripraducia ci si. L'orsi pularii venini uccasiunalamenti da a Gruinlandia, ma ùn sò ch'è visitadori, è ùn esisti micca una pupulazioni islandesi. Ùn ci hè micca rettili o anfibii indigeni o vivi in libartà annantu à l'isula.

L'animali d'Islanda cumprendini u muntonu islandesu, u bistiamu, i puddastri, i capri, u ribustu cavaddu islandesu è u ghjacaru di pastori islandesu, tutti discindenti d'animali impurtati da l'Auropei. I mammiferi salvatichi cumprendini a volpi artica, u visonu, i tupanchjini, i topa, i cunigliuli è i renni. L'orsi pularii visiteghjani uccasiunalamenti l'isula, viaghjendu annantu à l'iceberg in pruvinienza di a Gruinlandia. Di ghjugnu 2008, dui orsi pularii sò ghjunti listessu mesi. I mammiferi marini cumprendini u viteddu marinu grisgiu (Halichoerus grypus) è u viteddu marinu cumunu (Phoca vitulina).

Numarosi spezii di pesci campani in l'acqui uceanichi circundendu l'Islanda, è l'industria di a pesca ripprisenta una parti impurtanti di l'ecunumia islandesa, apposta ch'edda ripprisenta circa a mità di l'espurtazioni tutali di u paesi. L'aceddi, in particulari l'aceddi di mari, custituiscini una parti impurtanti di a vita animali in Islanda. I frati (Fratercula arctica), i skuas è i niculini nichjani annantu à i so scuglieri.

A caccia cummirciali à a balena hè praticata di modu intarmittenti, com'è a caccia scentifica à a balena. L'ussirvazioni di i baleni hè divintata una parti impurtanti di l'ecunumia islandesa dapoi u 1997.

Circa 1300 spezii d'insetti sò cunnisciuti in Islanda. Hè pocu rispettu à altri paesi (più di un milionu di spezii sò stati discritti in u mondu). L'Islanda hè par u più esenti di zinzali.

Pulitica mudificà

L'Islanda hà un sistemu multipartitu da manca à dritta. Dopu à l'alizzioni parlamintari di 2017, i principali partiti sò u Partitu di l'indipendenza (Sjálfstæðisflokkurinn), u Muvimentu di manca (Vinstrihreyfingin - grænt framboð) è u Partitu prugressistu (Framsóknarflokkurinn). 'Ssi trè partiti formani l'attuali cualizioni guvirnativa in senu à u cabinettu dirighjitu da Katrín Jakobsdóttir (manca). L'altri partiti pulitichi avendu i sedii à l'Althing (Parlamentu) sò l'Allianza suciali-dimucratica (Samfylkingin), u Partitu di u centru (Miðflokkurinn), i Pirati d'Islanda, u Partitu di u populu (Flokkur fólksins) è u Partitu di a riforma (Viðreisn).

L'Islanda hè statu u prima paesi in u mondu à avè un partitu puliticu furmatu è dirighjitu intiriamenti da i donni. Cunnisciuta sottu à u nomu di Lista di i donni o Allianza di i donni (Kvennalistinn), hè stata fundata in u 1983 par prumova i bisogni pulitichi, ecunomichi è suciali di i donni. Dopu à avè participatu à i so primi alizzioni parlamintari, a lista di i donni hà cuntribuitu à fà crescia a prupurzioni di donni parlamintari di 15. S'hè dissolta in u 1999, aduniscendu si ufficialmenti l'annu dopu incù l'Allianza suciali-dimucratica, bench'è circa a mità di i so membri aghjini piuttostu righjuntu u muvimentu di manca-verdi. Hà lasciatu un'influenza durevuli annantu à a pulitica islandesa : ogni grandi partitu hà una quota di 40% di donni, è in u 2009, vicinu à un terzu di i membri di u Parlamentu erani donni, contru à una media mundiali di 16%. Dopu à l'alizzioni di u 2016, 48% di i membri di u Parlamentu sò donni.

In u 2016, l'Islanda era classificata 2a par a sulidità di i so istituzioni dimucratichi è 13a par a trasparenza di u so guvernu. U paesi hà un liveddu altu di participazioni civica, incù 81,4% di participazioni à l'ultimi alizzioni, contru à una media di 72% par l'OCDE. Eppuri, solu 50% di l'Islandesi dicini ch'eddi ani cunfidenza in i so istituzioni pulitichi, ciò chì hè appena menu ch'è a media di 56% di l'OCDE (è assà prubabilamenti una cunsiquenza di i scandali pulitichi chì ani suvitatu a crisa finanziaria islandesa).

Guvernu mudificà

 
Una ripprisintazioni di u XIXu seculu di l'Alþingi di u Commonwealth in sissioni à Þingvellir

L'Islanda hè una dimucrazia riprisintativa è una ripublica parlamintari. U parlamentu mudernu, Alþingi (in inglesu : Althing), hè statu fundatu in u 1845 com'è organu cunsultativu vicinu à u munarcu danesu. Hè statu largamenti cunsidaratu com'è un ristabilimentu di l'assemblea fundata in u 930 mentri u periudu di u Commonwealth è eppuri timpurariamenti suspesa da u 1799 à u 1845. Conta à i ghjorna d'oghji 63 membri, eletti par un periudu massimu di quattru anni.

U capu di u guvernu hè u prima ministru chì, incù u cabinettu, hè rispunsevuli di u guvernu esecutivu.

U presidenti, inveci, hè elettu à u suffraghju univirsali par un mandatu di quattru anni senza limitazioni di durata. L'alizzioni di u presidenti, di l'Althing è di i cunsigli municipali lucali ani tutti locu siparatamenti ogni quattru anni. U presidenti di l'Islanda hè un capu di Statu par u più cirimuniali è faci uffiziu di diplumaticu, ma pò uppona u so vetu à i leghji vutati da u parlamentu è sottumetta li à un referendum naziunali. U presidenti attuali hè Guðni Th. Jóhannesson.

U cabinettu hè numinatu da u presidenti dopu à un'alizzioni generali à l'Althing ; eppuri, a nomina hè di solitu niguziata da i capipartiti pulitichi, chì dicidini trà eddi dopu à discussioni chì partiti poni furmà u cabinettu è comu scumparta i so sedii, pattu è cundizioni chì eddu benefizieghji di un sustegnu maghjuritariu à l'Althing. Ùn hè ch'è quandu i capipartiti ùn sò micca in gradu di parvena à una cunclusioni da par eddi in un cumportu raghjunevuli ch'è u presidenti eserciteghja 'ssu puteri è numineghja parsunalamenti u cabinettu. Quissa ùn s'hè micca produtta dapoi u fundamentu di a ripublica in u 1944, ma in u 1942, u righjenti Sveinn Björnsson, chì era statu stallatu à 'ssu postu da l'Althing in u 1941, hà numinatu un guvernu non parlamintari. U righjenti avia, à tutti fini utuli, u postu di presidenti, è Sveinn avia da divintà u prima presidenti di u paesi in u 1944.

I guverni islandesi sò sempri stati guverni di cualizioni, incù dui partiti o più, chì nisciunu partitu puliticu ùn hà mai ottinutu a maiuranza di i sedii à l'Althing mentri tutta u periudu ripublicanu. In u 1980, l'Islandesi ani elettu Vigdís Finnbogadóttir à a presidenza, a prima donna capu di Statu dirittamenti eletta à u mondu. Hà pigliatu a so ritirata in u 1996. In u 2009, l'Islanda hè divintata u prima paesi à avè un capu di guvernu apartamenti gay quandu Jóhanna Sigurðardóttir hè divintata Prima ministra.

Noti mudificà

  1. 'Ss'articulu pruveni in parti da l'articulu currispundenti di a wikipedia in inglesu.

Da veda dinò mudificà

  Stati indipendenti di Europa  
Albania - Andorra - Armenia - Austria - Azerbaighjan - Belgica - Bielorussia - Bosnia è Erzegovina - Bulgaria - Cechia - Cipru - Cità di u Vaticanu - Croazia - Danimarca - Estonia - Finlandia - Francia - Georgia - Ghjermania - Grecia - Irlanda - Islanda - Italia - Lettonia- Liechtenstein - Lituania - Lussemburgu - Macedonia di u Nordu - Malta - Moldova - Monacu - Montenegru - Nurvegia - Paesi Bassi - Polonia - Portugallu - Regnu Unitu - Romania - Russia - San Marinu - Serbia - Sluvacchia - Sluvenia - Spagna - Svezia - Sguìzzera - Turchia - Ucraina - Ungheria