Esopu (grecu anzianu: Αἴσωπος, Áisōpos ; versu 620 av. G.-C. - Delfi, 564 av. G.-C.) hè un scrittori grecu anticu, cuntimpuraneu di Cresu è di Pisistrati (VIi seculu av. G.-C.), cunnisciutu par via di i so favuli.[1]

Esopu in un'incisioni di u 1493

I so opari ani avutu una grandi influenza annantu à a cultura uccidentali : i so favuli sò sempri estremamenti pupulari è cunnisciuti. Si sà puchissimi cosi annantu à a so vita, è certi spicialisti ani ancu missu in dubbitu u fattu ch'è u corpus di favuli chì li hè attribuitu fussi l'opara di un autori solu. I primi foli sottu forma di favuli chì ci sò stati trasmissi sò i soi.

Biugrafia mudificà

A parsona ùn hà ch'è una cunniscenza episodica di a so vita, basata annantu à uni pochi di rifirimenti in l'opara d'autori pustiriori com'è Aristofane, Platonu, Senofonte, Erodutu, Aristoteli è Plutarcu. Si trova dinò un rifirimentu à a figura d'Esopu in a favula egizziana di a ghjovana schiava Rhodopis, o Rodopi, è in altri foli di fati è favuli. Una fonti risulutamenti più tardiva hè A Death of Aesop, chì cuncoglii a maiò parti di i foli pupulari annantu à Esopu. A Vita hà circulatu in u Medievu dapoi alminu u tredicesimu seculu. U frati Maximus Planude di u quattordicesimu seculu l'hà trascritta com'è prifaziu à una racolta di favuli di u scrittori grecu. U mancanza di surghjenti affidevuli è di rifirimenti cuntimpuranei hà cunduttu certi circadori à rimetta in quistioni a maiò parti di i tradizioni annantu à a vita d'Esopu.

Tradizioni mudificà

Siont'è a tradizioni, Esopu hè ghjuntu in Grecia com'è schiavu. Parechji iputesi sò stati furmulati inquantu à i so urighjini : Tracia, Frigia, Egitto, Etiupia, Samos, Atene, Sardi è Amorium. L'iputesi di a so urighjina africana hè oghji da veru accriditata : u nomu stessu d'Esopu pudaria essa una cuntrazzioni di a parola greca pà " Etiopicu ", termini da u quali i Grechi disignavani tutti l'Africani sottusaariani. Di più, uni pochi di l'animali chì appariscini in i favuli d'Esopu erani cumuni in Africa, ma micca in Auropa (ci voli à tena à menti a distribuzioni diffarenti à l'ebbica di animali com'è u lionu berbaru, oghji guasgi spintu). Ci voli dinò à mintuvà ch'è a tradizioni urali di bon parechji populi africani (ma ancu di populi di l'Urienti Vicinu è di a Persia) cumprendi i favuli incù animali parsunificati, chì u so stilu si assumiglia à spessu mori à quiddu d'Esopu.

 
Aesopus moralisatus, 1485

Esopu saria statu u schiavu di un certu Xanthos (Ξάνθος), urighjinariu di l'isula di Samos. A parsona pensa ch'eddu hà ottinutu a so libartà, chì Aristoteli, in u sicondu vulumu di a Ritorica, faci rifirimentu à un discorsu publicu prununciatu da Esopu pà difenda un dimagugu di Samos. Dopu, campeti à a corti di Cresu, induva eddu scuntrò à Sulonu, è à Corintu, ebbi l'uccasioni di scuntrà i setti savvii. S'hè resu à Atene sottu à u regnu di Pisistrati, ed hè à st'uccasioni ch'eddu avaria cuntatu a favula I ranochji esighjini un rè par dissuada i citatini di u so intentu di dipona Pisistrati à favori di un antru suvranu. I surghjenti supponini ch'è Esopu s'hè sprimatu apartamenti contru a tirannia, attirendu si l'ustilità di Pisistrati, chì era contru a libartà di sprissioni.

Siont'è Erodutu, Esopu hè mortu di morti viulenti, tombu da l'abitanti di Delfi, dopu à essa statu attaccatu à u mumentu di una di i so urazioni publichi. Erodutu ùn dà nisciunu indiziu annantu à i causi di 'ssa missa à morti, chì, à u filu di u tempu, hè statu spiigata da altri autori di diversi maneri : a parsona hà sustinutu ch'è Esopu era statu vittima di a ghjustizia, cundannatu à morti è scapatu, prubabilamenti par via di i so sarcasmi, incù i quali eddu avaria affesu parechji volti l'abitanti di Delfi, o ch'è eddu era statu missu à morti incù una greva accusa di sacrileghju (siont'è certi, l'accusi purtati contru eddu, sariani stati falsi). Sempri siont'è Erodutu, a morti d'Esopu fù suvitata da un'epidemia ch'è l'abitanti di Delfi intarpritàni com'è una punizioni divina pà l'uccidiu cummissu.

Si dici ch'Esopu era di un'apparenza orribili, ch'eddu era un omu gobbu, ma tutti i fonti ùn sò micca d'accordu annantu à 'ssu particulari. Hè annantu à u mitu di a guffezza d'Esopu ch'è riposa l'attribuzioni di u nomu di " ritrattu d'Esopu " à una statua di marmaru gruttescu di a Villa Albani, in Roma.

I Favuli mudificà

 
Esopu incù i so auditori, pintu da Francis Barlow in l'edizioni di 1687 di i Favuli d'Esopu incù a so vita.

Esopu hè cunsidaratu com'è l'iniziadori di a favula in quant'è forma litteraria scritta. I "Favuli d'Esopu" (in grecu : Aἰσώπου μῦθοι) sò una racolta di 358 favuli cuntinuti in l'edizioni critica diretta da Émile Chambry prubabilamenti custituiti da un nucleu primariu di favuli à u quali, à u filu di i seculi, si ni sò aghjunti d'altri d'urighjini diversi. I favuli d'Esopu poni essa qualificati di archetipali. A stessa difinizioni attuali di u termini " favula " si fonda par u più annantu à a favula d'Esopu. Si tratta di corti cumpusizioni, di solitu incù parsunaghji chì sò animali parsunificati, in u scopu esplicitu di cumunicà una murali.

Bon parechji di 'ssi favuli sò cusì celebri ch'è eddi ani acquistatu u rollu di pruvverbiu in a cultura muderna. Si pò cità par indittu volpi è l'uvi, A griddaccia è a furmicula, À u lubbu! À u lubbu!, A tramuntana è u soli, è cetara. Mori trà eddi sò dinò stati adattati da grandi autori di favuli (par asempiu Phaedrus o Jean de la Fontaine). I favuli d'Esopu sò divintati pruvirbiali ancu à l'ebbica medievali, mentri l'uriginali ùn erani più cunnisciuti, incù i vulgarisazioni francesi chjamati Isopet (chì u nomu diriveghja chjaramenti d'Esopu) o incù l'Aesop vulgaris in talianu.

A funzioni educativa di i favuli mudificà

I favuli d'Esopu ani par u più un scopu didatticu è educativu. Ùn hè micca un azardu s'eddu si ritrova à a fini di ogni cumpusizioni a celebra sprissioni Ὁ μῦθος δηλοῖ ὅτι ("a favula insegna chì"). Quissa significheghja ch'è, in i raconti, assistimu cuntinuamenti à situazioni ispirati di l'insignamentu praticu, in particulari incù un aspettu di dissuasioni murali chì si rispechja in l'emutività di i parsunaghji. L'asempii d'Esopu sò magistrali in a so brevità, rispichjendu difatti, in situazioni elementarii, tutti i carattaristichi di a vita riali. Ingannu, virità, apparenza, bistialità è artifiziu : sò emuzioni à spessu esposti ind'è Esopu, ma tutti in currilazioni incù a murali finali, in un scopu educativu. U valori educativu di i favuli d'Esopu hà cunduttu à a fini di u XVIIu seculu u rè di Francia Lavisu XIV à custruiscia un labirintu à u casteddu di Versaglia, à l'internu di u quali si truvavani 39 funtani incù statui ripprisintendu uni pochi di i favuli.

Noti mudificà

  1. 'Ss'articulu pruveni in parti da l'articulu currispundenti di a wikipedia in talianu.