A Curdigliera di l' Andi (o Curdigliera di l'Ande) (in spagnolu Cordillera de los Andes) hè un'impurtanti catena muntosa di l'America miridiunali, situata in a parti più uccidintali di u cuntinenti. Incù i so 7 200 km di lunghezza (da l'istmu di Panama, à u nordu, finu à Capu Horn, à u sudu) hè cunsidarata a catena muntosa più longa di u mondu. A so larghezza media hè di 240 km, tucchendu in u puntu più stesu i 500 km (frà u 18º è u 20º parallelu sudu), mentri l'altezza media hè di circa 4 000 m.

A Curdigliera di l'Andi

A catena di l'Andi hè furmata principalamenti da dui grandi sittori: a Curdigliera Urientali è a Curdigliera Uccidentali in gran' parti siparati da una prufonda diprissioni intermedia, in a quali surghjini altri cateni di impurtanza minori, a principali di i quali essendu a Cordillera de a Costa cilena. Altri picculi cateni surghjini à i lati di i grandi cateni.

L'Andi traversani setti stati di l'America miridiunali: Arghjintina, Bulivia, Cili, Culombia, Ecuador, Perù è Venezuela, parechji di i quali essendu noti com'è Paesi andini.

A Curdigliera di l'Andi hè a più alta catena muntosa à u di fora di u cuntinenti asiaticu. A cima più alta, l'Aconcagua, tocca i 6 962 m sopra u liveddu di u mari. A vetta di u vulcanu Chimborazo, in l'Andi equaduriani, hè u puntu di a superficia terrestra più luntanu da u centru di a Terra à causa di u rigunfiamentu equaturiali.

Etimulugia mudificà

 
Huascarán, Curdigliera Blanca, Perú.

Ci sò parechji tiurii par spiigà l'etimulugia di u nomu "Andi". Parechji ritenini chì diriveghja da a parola quechua anti, chì significheghja "alta cresta". Altri ritenini ch'è u nomu diriveghja da una di i rigioni (suyo) di l'imperu Inca (o Tahuantinsuyo) ditta Antisuyu, chì i so abitanti erani chjamati Anti. Altri cunsidareghjani infini ch'è Andi diriveghja da a parola spagnola andén chì significheghja tarrazzamentu, in rifirimentu à a tipulugia di cultivazioni imprudata in a rigioni andina.

Carattaristichi è diminsioni mudificà

 
Cono de Arita, Salta (Arghjintina).

Sta catena muntosa hà una lunghezza apprussimativa di 7 200 km.

A so larghezza pò righjunghja i 500 chilomitri in i zoni in i quali si dividi in parechji rami (curdiglieri) includendu l'altipiani (in particulari trà i latitudini 18° S è 20° S).

Urighjina giumurfulogica mudificà

L'urighjina di a catena andina si faci ricuddà à a dinamica di i placchi terrestri vali à dì à a tittonica à zolli: in particulari a subduzioni di a placca tittonica nota com'è placca di Nazca incù a placca sudamericana inghjenna a catena di l'Andi. A placca di Nazca si inabissa à u di sottu di quidda sudamericana, è u strufinamentu inghjinaratu da a subduzioni fondi a roccia a quali ricodda in superficia sottu forma di magma è lava criendu vulcani è muntagni veni à dì un arcu muntosu cuntinintali.

Suddivisioni mudificà

 
Cayon di u Chicamocha, Andi culumbiani.
 
U pico Bolívar, Andi venezuelani.

A suddivisioni di i parechji zoni di a catena hà subitu parechji modifichi in u corsu di u tempu, assumendu una numinclatura assuciata à i divisioni puliticu-amministrativi. Cusì, sicondu u tarritoriu attravirsatu, si poni definiscia l'Andi Venezuelani, Culumbiani, Equaduriani, etc. In u 1973, u giulogu Augusto Gansser[1] prupuniti una suddivisioni basata annantu à l'ussirvazioni scentifica di i carattaristichi morfulogichi di a catena muntosa:

L'Andi sittentrioni è australi sò chjamati Andi di Tipu Cullisiunali, par essa si furmati da l'obduzioni di a crosta uceanica. L'Andi cintrali currispondini à quiddi difiniti Andi di Tipu Andinu, chì si sò sviluppati da a subduzioni di a crosta marina.[2]

Sub-rigioni mudificà

A giulugia hà prupostu un'altra classificazioni, più dittagliata, di i zoni andini:

Andi sittintriunali mudificà

Andi cintrali mudificà

Andi australi mudificà

Discrizzioni di i zoni principali mudificà

Andi sittintriunali mudificà

 
Panorama di a Curdigliera Cintrali in Bulivia da l'Isla di u Sol.
 
Chavin, Perù.

À u sudu di a Culumbia, à a fruntiera incù l'Equadori, l'Andi custituiscini a sola catena muntosa incù cimi vulcanichi alti oltri 5 000 m. Più à nordu, in u Nudu de los Pastos, si suddividi in dui cateni chjamati rispittivamenti Curdigliera Uccidentali è Curdigliera Cintrali; da quist'ultima si urighjineghja a Curdigluera Urientali.

A Cordigliera Cintrali hè siparata da a Curdigliera Uccidentali, par una distanza di circa 400 km, da una faglia prima di a quali scorri u río Patía à sudu è u río Cauca à u nordu.

A Curdigliera Urientali si sipara gradualamenti versu livanti, criendu tandu a conca di u fiumu più impurtanti di a Culumbia, u Río Magdalena. Sta catena muntosa si stendi versu u nordu è in u Dipartimentu di Norte de Santander si suddividi in dui rami; u ramu uriintali entri in u tarritoriu venezuelanu, induva piglia u nomu di Cordillera de Mérida, chì i so naturali estinsioni formani Lara-Falcón è ani una stretta rilazioni incù u Litoral Central (Caracas, Valencia, Maracay) è u Litoral Oriental (Puerto A Cruz, Barcilona).

U ramu uccidintali, chjamatu Sierra de Perijá, si stendi da livanti versu nordu, furmendu a fruntiera naturali trà Culombia è Venezuela, sgradendu gradualamenti versu i Caraibi finu à punta Gallinas, in a penisula di a Guajira, in l'estremu nordu di a Culumbia. Si ricunghjunghji incù a Sierra Nevada de Santa Marta furmendu una vaddi in a quali scorri u Río Cesar. A Sierra Nevada de Santa Marta hè u gruppu muntosu più elevatu di a Culombia (5 775 m) è hè a muntagna custiera più alta di u mondu.

I trè cateni ani cimi di furmazioni principalamenti vulcanica chì righjunghjini oltri 4 000 m di quota. A Curdigliera Cintrali è a Curdigliera Urientali aghjunghjini altezzi di oltri 5 000 m, essendu cuparti da i nevi perenni. Molti di sti vulcani sò attivi è, in u passatu, ani incausatu morti è distruzzioni par via di i splusioni di gasu è di i lahar.

I cità più impurtanti di l'Andi sittintriunali sò Bogotá, Cali è Medellín in Culumbia, Quito è Riobamba in Equadori è San Cristóbal è Mérida in Venezuela.

Andi cintrali mudificà

 
U sittori intermediu trà Santiago di u Cili è Mendoza, Arghjintina, in un ghjornu d'inguernu.

L'Andi cintrali si stendini da u nudu de Pastu à u Nevado Tres Cruces, in Cili. Cumprendini gran' parti di quiddu chì attualmenti hè u Perù è sò cunsidarati a zona cintrali di l'Andi induva si sò avuti i più elevati liveddi di sviluppu ecunomicu è suciali. I muntagni sò disposti in dui cateni siparati da l'altupianu andinu. A vetta più alta di a rigioni hè u Monti Huascarán (6 768 m) è, in a zona cilena, l'nevado Ojos di u Salado (6 891 m). Si formani dui grandi lava, u Titicaca è u Poopó. I mesetas interni formani i pianuri buliviani. U clima hè caldu aridu è u bioma duminanti hè u disertu. A pupulazioni hè cuncintrata soprattuttu in l'altupianu è longu i costi.

Andi australi mudificà

 
Monti Mercedario, Pruvincia di San Juan, Arghjintina.
 
Crateru di u vulcanu Cotopaxi, Equadori.
 
Vulcanu Chimborazo, Riobamba, Equadori.

L'Andi australi si stendini finu à l'estremità di l'America miridiunali. In sta rigioni si poni ritruvà guasi tutti i tipi climatichi:

Andi antartichi mudificà

L'Andi si stendini finu à a Tierra di u Fuego è, immergendu si in mari, i cimi più alti formani isuli com'è a Georgia di u Sudu è l'isuli Sandwich miridiunali, l'Isuli Orcadi Miridiunali è l'Isuli Shetland Miridiunali. Riemergini di novu in Antartidi.

Clima mudificà

U clima in l'Andi varia nutevulamenti sicondu a latitudina, l'altitudina è dinò di a vicinanza à u mari. U sittori miridiunali hè fretu, intinsamenti nivosu, ancu à altitudini rilativamenti bassi è piuviosu, mentri quiddu cintrali hè più asciuttu è dolci. U sittori nordu di l'Andi hè generalmenti piuviosu è rilativamenti l'altitudina ancu moltu caldu, incù una tampiratura media di 18 °C, in Culombia. U clima hè carattarizatu da cambiamenti cunsidarevuli ancu annantu à distanzi piuttostu brevi. I furesti pluviali si spinghjini à altitudini elevati ancu finu à 1 500 m da i cimi, com'è in u casu di u piccu annivatu di u Cotopaxi. I muntagni ani una grandi influenza nantu à i tampiraturi di l'arii vicini. A limita di a nevi dipendi da a latitudina. In a zona trupicali equaduriana, culumbiana, venezuelana è in u nordu di l'Andi piruviani, righjunghji i 4 500-4 800 m s.l.m., passendu à 4 800-5 200 m in i muntagni à u sudu di u Perù è à nordu di u Cili, finu à latitudini di circa 30° S. Scendi dopu à 4 500 m annantu à l'Aconcagua, à 32° S, 2 000 m à 40° S, 500 m à 50° S è sulamenti 300 m in a Terra di u Focu, à 55° S. Da i 50° S parechji trà i più grandi ghjacciali ghjunghjini finu à u liveddu di u mari[3].

L'Andi di u Cili è di l'Arghjintina poni essa suddivisi in dui zoni climatichi è glaciulogichi: l' Andi rilievi sottumarini è l' Andi umiti. L' Andi rilievi sottumarini si stendini da a latitudina di u Disertu di Atacama finu à a zona di u fiumu Maule; i pricipitazioni sò più spuradichi è si virificheghjani forti oscillazioni di i tampiraturi. A linia di equilibriu subisci drastichi spustamenti annantu à brevi periodi di tempu, lascendu i ghjacciali in ablazioni o in accumulu.

Sport è tempu libaru mudificà

I biddezzi naturali di a rigioni, i ruvini di l'Imperu Inca in Bulivia è Perú è a pussibilità di acceda faciulamenti à i ghjacciali in u sudu di Arghjintina è Cili favurizeghjani u turisimu annantu à grandi scala.

L'Andi prisentani cundizioni ottimi par sport com'è l'alpinisimu è u rafting. U schi, u snowboard è altri sport invirnali si sò furtamenti sviluppati in Arghjintina è Cili. In l'Andi di Transizioni si scontra a più elevata cuncintrazioni di centri sciistichi di l'emisfaru sudu, dopu a Nova Zilanda.

Stazioni schiistichi mudificà

Noti mudificà

  1. (in inglesu) Augusto Gansser, Facts and theories on the Andes in «Journal of the Geological Society», Vol. 129, (2), 1973, pp. 93–131. DOI:10.1144/gsjgs.129.2.0093. URL cunsultatu l'08-10-2009.
  2. (in inglesu) V. à. Ramos, Plata tectonic setting of the Andean Cordillera in «Episodes», Vol. 22, (3), 1999, pp. 183–190.
  3. (EN) Clima di l'Andi. URL cunsultatu u 21-08-2009.

Bibliugrafia mudificà

  • Alberto Maria De Agostini, Andi patagonichi. Viaghji di splurazioni à a Curdigliera patagonica australi, Milano, CDA & Vivalda, 1999-22-11. ISBN 978-88-7808-142-0.


Da veda dinò mudificà


Fonti mudificà

'Ss'articulu pruveni in parti o in tutalità da l'articulu currispundenti di a wikipedia taliana.