Asia: differenze trà e virsioni

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Linia 13:
 
==Carattari fisichi è dimugrafichi==
L'Asia ùn hè micca sultantu u cuntinenti più stesu di a Terra, hè ancu quiddu in u quali sò prisenti i più prufondi cuntrasti fisichi, umani è ecunumichi. Par asempiu u monti Everest (8848 m) hè u puntu più altu di a Terra, mentri a fossa di i Marianni quiddu più prufondu. L'Asia si spandi in tutti i trè zoni astrunomichi di l'emisferu Boreali: a zona glaciali, timparata è quidda torrida. Di cunsiquenza sò moltu forti i cuntrasti climatichi: in a [[Siberia]] sittintriunali, infatti, si righjistrani tampiraturi sinu à -70 °C (Verkhojansk E Ojmjakon), mentri in u disertu di Lut, in Iran, si toccani i +54 °C à l'ombra; à i peda di l'Himalaya, à Cherrapunji, cadini oltri 11.000 mm di piova à l'annu, mentri in l'arii disertichi interni di u cuntinenti ùn piovi guasi mai è ci hè puchissima umidità. In Asia si trova u Mari Caspiu (371.000 km²), chì fù cunsidaratu u lavu più stesu di a Terra. Cunteni ancu u lavu più prufondu, u Bajkal (1642 m) in [[Russia]], è quiddu più dipressu, u [[Mari Mortu]] (-395 m). Un finominu mitiurulogicu staghjunali chì culpisci spuradicamenti gran' parti di l'Asia Uriintali duranti i mesa braninchi hè quiddu di i timpesti di polvari asiatichi chì s'urighjineghja in i diserti di a Mongolia, di a Cina è di u Kazakistan sittintriunali. A grandi varietà di climi incauseghja i più svariati furmazioni vigitali: da a tundra è da a grandi furesta di cuniferi (taiga) di i rigioni sittintriunali, à a vegetazioni trupicali di i savani è di i furesti equaturiali. Inoltri da l'Asia sò parvinuti a maiò parti di i pianti utuli à l'omu, com'è u frumentu, l'orzu, a fava, a lintichja, u [[fasgiolu]], l'alivu, a [[vigna]], a canna da zuccaru è cetara. Cusì puri ricca è variata hè a [[fauna]]: da a renna è da l'animali da piddiccia à u [[cammeddu]], à u cavaddu, à a pecura, à u [[tigru]], à a pantera, à u [[lionu]] è cetara. Ancu in u campu antropicu si scontrani grandi cuntrasti: l'Asia hà una pupulazioni chì rapprisenta guasi i 3/5 di a pupulazioni tirrestra, ma distribuita in modu pocu uniformu: si passa da arii disertichi, praticamenti disabitati, à quiddi di a costa chinesa, di u [[Giapponu]] è di l'Indonesia, induva si righjunghjini i 1.000 ab./km². Grandi sò i diffarenzi etnichi. L'Asia hè stata a sedi di i primi più impurtanti è cumplessi evuluzioni culturali; in Asia (Mediu Orienti) funi prubabilamenti missi in attu i primi metudi di agricultura è di addivamentu, fù invintata a mitallurgia è surghjitini i primi Stati; bona parti di i riligioni oghji maghjuramenti praticati (ghjudaisimu, Cristianesimu, islamisimu, induisimu, buddisimu) nascini in Asia. In l'immensi spazii asiatichi sò surtiti è si sò sviluppati parechji di i più Grandi imperi cuntinintali chì a storia ricordi: da u persianu à l'arabu, da u bizantinu à l'ottumanu, da u chinesu à u russiu.
 
==Giugrafia==